Vatandaşına not veren ülke: Çin
Çin, bugün gönüllü olarak dahil olunabilen ‘vatandaşlık puanı’ sistemini 2020 yılında mecburi kılacak. Puanı yüksek olanlar belirli imtiyazlara sahip olurken, düşük olanları zor günler bekliyor. Peki distopik bir bilim kurgu öyküsünü andıran sistem, tam olarak nasıl işliyor?
Giriş Tarihi: 06.09.2018
10:53
Güncelleme Tarihi: 06.09.2018
11:00
Yazı Tolga ÜYKEN
Sabah saat 09:30'da ofiste olmanız gerekiyor. Söğütlüçeşme'den metrobüse binip, Zincirlikuyu'ya gidecek, metro aktarmalı olarak Ayazağa'daki iş yerinize ulaşacaksınız. Yolculuk yaklaşık bir saat sürüyor. Saat 08:30'da evden çıkmak için, hazırlanma sürenizi de göz önünde bulundurarak, 07:45'e alarm kurdunuz. Uykunuzun en tatlı anında, alarm çaldı ama hiç vazgeçemediğiniz bir huyunuz var: Alarmı ertelediniz! Gözünüzü açtığınızda saat 08:25! Artık evden çıkmak için sadece beş dakikanız var. Duş almadan, saçınızı bile tarayamadan alelacele evden çıktığınızda saat 08:45 oldu bile… Gergin, sinirli bir şekilde metrobüs durağına geldiniz. Metrobüs geldi, diğer yolcuları ite kaka kendinizi aracın içine attınız. O sırada, çantanız orta yaşlı bir hanımın omzuna çarptı. Kadın çok sinirlendi. Telefonunu çıkardı, soğukkanlı bir polis gibi fotoğrafınızı çekti ve e-devlet uygulamasını açarak size '1' puan verdi. Yaptığınız kabalık ve düşüncesizlik, hanenize eksi puan olarak yansıdı. İyice canınız sıkıldı.
Metrodan inip, koştura koştura ofise girdiğinizde, insan kaynakları uzmanı ile karşılaştınız. O da, aynı soğukkanlı tavırla telefonunu çıkardı, e-devlet uygulamasını kullanarak, işe geç kalmanızı cezalandıran değerlendirmeyi yaptı. Gününüz kâbus gibi başladı. Ama isteseniz de, bu kâbus gibi günü unutamayacaksınız. Çünkü, yaptığınız en ufak hata bile sicilinize işleniyor ve vatandaşlık puanınızı düşürüyor. Adeta, 'save' edemediğiniz bir oyunun içinde gibisiniz. Sinirleriniz bozuldu, plazanın merdiven boşluğuna gidip, yasak olduğu halde bir sigara yaktınız. Düşen puanınızı nasıl toparlayacağınızı düşünürken, kafanız dalmış olacak, alt kattan gelen temizlik görevlisini fark etmediniz. Görevli, sizin yasaklı bölgede sigara içtiğinizi görünce, bir polis edasıyla telefonunu çıkardı ve fotoğrafınızı çekip, suçunuzu belgeledi. Artık vatandaşlık puanınız bir hayli düştü. Çok geçmeden, cep telefonunuza gelen bir mesajla yıkıldınız. Bayram tatilinde, Eskişehir'deki ailenizi ziyaret etmek için aldığınız tren biletinin iptal edildiğini öğrendiniz. Çünkü, vatandaşlık puanınız artık tren bileti almaya yetmiyor. Toplu taşımada düşüncesizce hareket eden, işine geç kalan, yasaklara uymayıp kabahatli davranan biri olduğunuz için, tren ve uçak bileti alma hakkınız geçici olarak askıya alındı.
KURGU DEĞİL, GERÇEK!
Yukarıdaki senaryo, Black Mirror'ın üçüncü sezonundaki Nosedive bölümünün hikâyesine benziyor. Ancak bir dizi hikâyesinden çok daha gerçek. 2014 yılında Çin'de tasarlanan ve kısmen uygulamaya koyulan, 2020'de ise kapsamlı olarak yürürlüğe girecek olan 'Vatandaşlık Puanı' veya 'Sosyal İtibar Sistemi' tam da buna benzer senaryoları Çinliler'in gündelik hayatına sokuyor. Toplumsal düzenin inşası için, radikal bir çözüm önerisi mahiyetindeki sistem, kabaca vatandaşların eylemlerinin artı veya eksi puanlandığı ve bu değerlendirme neticesinde bazı haklardan mahrum kalmalarına neden olan bir düzenleme. 'Büyük Veri' (Big Data) analizi sayesinde, kitlesel bir denetleme imkânı veren sistem, sosyal kurgu dizilerine taş çıkaracak hikâyelerin yaşanmasına neden olacak gibi görünüyor. Yazının başında değinilen 'tren bileti alamama' mevzusu, bir hayal ürünü değil. Çin'deki Ulusal Kalkınma ve Reform Komisyonu'nun Mart ayında yaptığı açıklamaya göre; şimdiye dek toplamda 9 milyon Çin Halk Cumhuriyeti vatandaşı 'düşük puan' nedeniyle uçak bileti almaktan men edildi bile! Bu kişilerin, vergilerini zamanında ödemeyen ya da evrakta sahtecilik yapan bireyler olduğu öne sürüldü. Ancak bunlar dışında, biletsiz yolculuk yapmak, yasaklı alanda sigara içmek gibi nispeten daha 'basit' kabahatleri işleyenler de benzer kısıtlamalara tabi tutulabiliyor.
Çin'deki Ulusal Kalkınma ve Reform Komisyonu'nun Mart ayında yaptığı açıklamaya göre, şimdiye dek toplamda 9 milyon Çin Halk Cumhuriyeti vatandaşı 'düşük puan' nedeniyle uçak bileti almaktan men edildi.
NİYE ÇİN?
Sistemin detaylarına geçmeden önce, böylesi bir sistemin neden Çin'de uygulandığını masaya yatırmak gerekiyor. Yaklaşık 70 sene önce ortaya çıkan ve bugün ABD'de kullanılan kredi notu sistemi FICO, vatandaşların finansal geçmişinin kayıt altında tutulmasını sağlıyor. Çin'in nüfusu 1 milyar 400 milyon'a yaklaşsa da, bu insanların sadece neredeyse yarısının finansal verisi Merkez Bankası'nda kayıtlı. Çünkü Çin Halk Cumhuriyeti vatandaşlarının büyük çoğunluğunun evi, otomobili ya da kredi kartı bulunmuyor. Merkez Bankası'nda kaydı bulunan 800 milyon kişinin de yalnızca 320 milyonunun geleneksel bir kredi geçmişi bulunuyor. Hal böyle olunca, kredi bilgisi eksikliği nedeniyle Çin Ticaret Bakanlığı'nın verilerine göre her yıl 425 milyar TL kayıp yaşanıyor. Tüm dünyada üretilen sahte ürünlerin yaklaşık %63'ünün Çin'de üretildiği, Çin'de yapılan ticari kontratların yarısına yakınının yerine getirilmediği göz önünde bulundurulduğunda kayıt dışı ekonominin ve zararların azaltılması da hedeflerden biri. Ancak, tüm bu ekonomik gerekçeler bir yana bırakıldığında, Çin Halk Cumhuriyeti vatandaşlarının gündelik hayatında bu sistemin ağır etkileri olacağı ve özel hayatın gizliliği meselesinin çokça tartışılacağı da aşikâr.
NASIL PUAN KAZANILIYOR?
Vatandaş puanı sistemine katılmak, şu anda zorunlu değil ancak 2020'de tüm vatandaşlar mecburi olarak sisteme dahil olacak. 'Sosyal İtibar Notu' değerlendirmesinin yapılabilmesi için, günümüzde veri sağlayıcıların başında Alibaba Group'a bağlı Sesame Credit geliyor. Alibaba, 400 milyon kullanıcısıyla dünyanın en büyük e-ticaret platformu. Haliyle, ellerinde inanılmaz bir veri var. Kullanıcıların alışveriş geçmişleri sayesinde, özel hayatlarına dair en mahrem bilgilerin elde edilmesi mümkün. Ayrıca AliPay platformundaki veriler sayesinde, restoran harcamaları, sinema filmi tercihleri, hangi istikamette taksi kullandıkları, para transferleri ve hatta doğum kontrolü yapıp yapmadıkları bile tespit edilebiliyor. Sesame Credit, kullanıcıları 350 ila 950 puan arasında değerlendiriyor. En önemli veri, yazının başında da ifade edildiği gibi, faturaların, kredi borçlarının ya da taksitlerinin ödemeleriyle ilgili finansal geçmiş bilgileri. Telefon numarası ve adres gibi iletişim bilgileri dışında, en dikkat çekici bölüm, 'Davranışlar ve Tercihler' başlığı. Amiyane tabirle, burada dananın kuyruğu kopuyor.
Sesame Credit'in Teknoloji Müdürü Li Yingyun, sistemin işleyişi açısından ilginç bilgiler veriyor. "Günde 10 saat oyun oynayan birisini avare olarak nitelendiriyoruz." diyen Yingyun, düzenli olarak bebek bezi satın alan bir vatandaşı ise, 'sorumlu ebeveyn' olarak tanımlıyor. 'Kişiler arası iletişim' başlığı da sistem tarafından önemseniyor. Alibaba, sosyal medyada negatif veya muhalif yorumların, puan düşürmediğini öne sürse de, arkadaş listesinde bulunan kişilerin yorumlarının dahi, kişinin puanını etkilediği iddia ediliyor. Yani Tiananmen Meydanı'yla ilgili 'rahatsız edici' bir yorum yapan arkadaşınız, sizin de kaderinizle oynayabilir.
Sesame Credit, kullanıcıları 350 ila 950 puan arasında değerlendiriyor. En önemli veri, yazının başında da ifade edildiği gibi, faturaların, kredi borçlarının ya da taksitlerinin ödemeleriyle ilgili finansal geçmiş bilgileri.
İYİ BİR VATANDAŞ OL, SEN DE KAZAN!
Vatandaş puanı sisteminin karanlık tarafına geçmeden önce, sistemi albenili kılmak için ortaya atılan küçük avantajlara bir parantez açalım. Çünkü şu an deneme aşamasında olan sisteme, gönüllü olarak dahil olan milyonlarca Çinli var. Bu insanlar, neden bile isteye kişisel verilerinin devlet tarafından takip edilmesini istiyor? Gönüllü olmalarının, birçok sebebi var. Bunlardan en önemlisi, farklı alanlarda imtiyaz kazanma arzusu. Baihe, Çin'in en büyük tanışma / eş bulma sitesi. 2005 yılında kurulan Baihe, kullanıcı verilerini sağlamak için Alibaba'nın Sesame Credit isimli not sistemini kullanıyor. Sesame Credit'teki vatandaşlık puanı yüksek olan bireyler, Baihe'de eş bulma konusunda birçok avantaja sahip oluyor. Sesame Puanı ne kadar yüksek olursa, karşı cins sevgili adayının o kadar güvenilir, düzgün biri olduğunu düşünüyor. Öyle ki, Çin'in en büyük sosyal ağı Weibo, kullanıcılarına vatandaşlık puanlarını profillerinde sergileme imkânı tanır tanımaz, kısa süre içinde 100 bin kişi bu özelliği kullandı ve puanlarını açıkça yayımladı.
Vatandaşlık puanı yüksek olan bireyler, online eş bulma sitesi Baihe'de birçok avantaja sahip oluyor. Puan ne kadar yüksek olursa, karşı cins sevgili adayının o kadar güvenilir, düzgün biri olduğunu düşünüyor.
Vatandaşlık puanı, sadece sevgili bulmaya yaramıyor. Daha 'elle tutulur' imtiyazlar da sağlıyor. 600 puana ulaşan Çinliler, Alibaba sitelerinde kullanabilecekleri 3.000 TL değerinde krediye sahip oluyor. 650 puan toplayanlar, araç kiralarken depozito ödemekten kurtuluyor. Ayrıca, otel rezervasyonlarında öncelik kazanıyorlar. 700 puanı geçen vatandaşlar, Singapur'a seyahat ederken herhangi bir belge göstermek zorunda kalmıyor. 750'yi geçenler ise, Schengen vizesi başvurusunda, öncelik kazanıyor. BBC'nin Pekin'de konuyla ilgili yaptığı mülakatlarda aldığı cevaplar bir hayli ilginç. Refah seviyesi yüksek bir muhitte, genç bir kadın sistemle ilgili olarak "Bence çok güzel. Dün akşam otel rezervasyonu yapacaktık ve depozito ödemek zorunda kalmadık." diye konuşuyor. Teknoloji ve finans konusunda yazılar yazan blogger Wen Quan ise, "Sistem olmayınca, dolandırıcılar farklı bölgelerde aynı suçu defalarca işleyebiliyor. Not sistemi, herkesin geçmişini kaydedecek. Daha iyi ve adil bir toplum olacağız." diyerek sistemi övüyor.
650 puan toplayanlar, araç kiralarken depozito ödemekten kurtuluyor. Ayrıca, otel rezervasyonlarında öncelik kazanıyorlar. 700 puanı geçen vatandaşlar, Singapur'a seyahat ederken herhangi bir belge göstermek zorunda kalmıyor. 750'yi geçenler ise, Schengen vizesi başvurusunda, öncelik kazanıyorlar.
PUAN DÜŞER, DÜŞER DÜŞER AĞLARIM
Sistemden fayda sağlayanlar, güzellemelere doyamasa da, hepimiz insanız, hepimiz hata yaparız. Hatasız kul olmaz. İnsan, vergi borcunu da zamanında ödeyemeyebilir, başka kusurları olabilir. Vatandaşlık puanı sisteminde, bir kere düşmeyegörün! Sistemi şirin göstermek için göz boyayan avantajlardan bahsedilirken, işin karanlık ve korkutucu tarafı görmezden geliniyor. Bu karanlık örneklerden bazıları henüz uygulamaya koyulmasa da, tasarı aşamasında bulunması bile insanı ürkütüyor. Dezenformasyon paylaşımında bulunanlar veya bilgisayar oyunlarına belli bir meblağdan fazla harcayanlar için internet hızının düşürülmesi veya bağlantının kısıtlanması gibi acımasız cezalar öngörülüyor. Puanı düşük vatandaşların çocuklarının, bazı okullara kaydedilmemesi de, ebeveynin 'cezasını' çocuğa yükleyen tuhaf bir uygulama. İtibarsızlaştırılmış bireylerin, iş hayatında nasıl tutunacağı, belli işlere başvurmalarının dahi engellenip engellenmeyeceği, büyük soru işaretleri. Yüksek puan alan vatandaşlar, en iyi otellerde rezervasyon önceliğine sahipken, bazı suçlardan hüküm giymiş vatandaşların bazı otellere 'girememesi', bir diğer sert uygulama. İşi bir adım öteye götürüp, insanların 'kötü vatandaş' olarak alenen ifşa edileceği de söyleniyor. Hatta şirketlerin kullanımına açılmış bazı 'kara listelerin' şimdiden oluşturulduğu iddia ediliyor.
Dezenformasyon paylaşımında bulunanlar veya bilgisayar oyunlarına belli bir meblağdan fazla harcayanlar için İnternet hızının düşürülmesi veya bağlantının kısıtlanması gibi acımasız cezalar öngörülüyor. Puanı düşük vatandaşların çocuklarının, bazı okullara kaydedilmemesi de, ebeveynin 'cezasını' çocuğa yükleyen tuhaf bir uygulama.
HÜKÜMLER VE KOŞULLAR
İnternette hangi siteye üye olursanız olun, hangi hizmetten faydalanırsanız faydalanın, cep telefonunuzla hangi uygulamaya erişmek isterseniz isteyin, şu ifadeye rastlamışsınızdır: 'Terms and Agreements'. Türkçe'ye 'Hükümler ve Koşullar' şeklinde çevirebileceğimiz bu ifade, aslında o hizmeti alırken özel bilgilerinizi nasıl kendi ellerinizle teslim ettiğinizin de bir vesikasıdır. Çin'de pilot uygulamayla başlatılan vatandaşlık puanlama sisteminin, en sağlam direğini oluşturan verilerin elde edilmesi meselesi, işte bu hükümler ve koşullar sayesinde, yani Sesame Credit ve benzeri kurumlar sayesinde gerçekleşiyor. 2013 yılında gerçekleştirilen 'Terms and Conditions May Apply' isimli belgesel, konuyla ilgilenenlerin dikkatini çekebilir. Aslında hepimiz İnternette bize özel içeriklerin, bize özel hizmetlerin, kişiselleştirilmiş bir internet deneyiminin peşindeyiz. Bunun için kişisel verilerimizin kullanılmasını gönüllü olarak kabul ediyoruz. Ancak günün birinde, bu veriler hele ki devlet eliyle ve suistimal edilmeye açık bir yorumlamayla kullanılırsa o zaman puanımız kaç olursa olsun, oyunun kaybedeni olacağımız kesin.
Sabah saat 09:30'da ofiste olmanız gerekiyor. Söğütlüçeşme'den metrobüse binip, Zincirlikuyu'ya gidecek, metro aktarmalı olarak Ayazağa'daki iş yerinize ulaşacaksınız. Yolculuk yaklaşık bir saat sürüyor. Saat 08:30'da evden çıkmak için, hazırlanma sürenizi de göz önünde bulundurarak, 07:45'e alarm kurdunuz. Uykunuzun en tatlı anında, alarm çaldı ama hiç vazgeçemediğiniz bir huyunuz var: Alarmı ertelediniz! Gözünüzü açtığınızda saat 08:25! Artık evden çıkmak için sadece beş dakikanız var. Duş almadan, saçınızı bile tarayamadan alelacele evden çıktığınızda saat 08:45 oldu bile… Gergin, sinirli bir şekilde metrobüs durağına geldiniz. Metrobüs geldi, diğer yolcuları ite kaka kendinizi aracın içine attınız. O sırada, çantanız orta yaşlı bir hanımın omzuna çarptı. Kadın çok sinirlendi. Telefonunu çıkardı, soğukkanlı bir polis gibi fotoğrafınızı çekti ve e-devlet uygulamasını açarak size '1' puan verdi. Yaptığınız kabalık ve düşüncesizlik, hanenize eksi puan olarak yansıdı. İyice canınız sıkıldı.
Metrodan inip, koştura koştura ofise girdiğinizde, insan kaynakları uzmanı ile karşılaştınız. O da, aynı soğukkanlı tavırla telefonunu çıkardı, e-devlet uygulamasını kullanarak, işe geç kalmanızı cezalandıran değerlendirmeyi yaptı. Gününüz kâbus gibi başladı. Ama isteseniz de, bu kâbus gibi günü unutamayacaksınız. Çünkü, yaptığınız en ufak hata bile sicilinize işleniyor ve vatandaşlık puanınızı düşürüyor. Adeta, 'save' edemediğiniz bir oyunun içinde gibisiniz. Sinirleriniz bozuldu, plazanın merdiven boşluğuna gidip, yasak olduğu halde bir sigara yaktınız. Düşen puanınızı nasıl toparlayacağınızı düşünürken, kafanız dalmış olacak, alt kattan gelen temizlik görevlisini fark etmediniz. Görevli, sizin yasaklı bölgede sigara içtiğinizi görünce, bir polis edasıyla telefonunu çıkardı ve fotoğrafınızı çekip, suçunuzu belgeledi. Artık vatandaşlık puanınız bir hayli düştü. Çok geçmeden, cep telefonunuza gelen bir mesajla yıkıldınız. Bayram tatilinde, Eskişehir'deki ailenizi ziyaret etmek için aldığınız tren biletinin iptal edildiğini öğrendiniz. Çünkü, vatandaşlık puanınız artık tren bileti almaya yetmiyor. Toplu taşımada düşüncesizce hareket eden, işine geç kalan, yasaklara uymayıp kabahatli davranan biri olduğunuz için, tren ve uçak bileti alma hakkınız geçici olarak askıya alındı.
KURGU DEĞİL, GERÇEK!
Yukarıdaki senaryo, Black Mirror'ın üçüncü sezonundaki Nosedive bölümünün hikâyesine benziyor. Ancak bir dizi hikâyesinden çok daha gerçek. 2014 yılında Çin'de tasarlanan ve kısmen uygulamaya koyulan, 2020'de ise kapsamlı olarak yürürlüğe girecek olan 'Vatandaşlık Puanı' veya 'Sosyal İtibar Sistemi' tam da buna benzer senaryoları Çinliler'in gündelik hayatına sokuyor. Toplumsal düzenin inşası için, radikal bir çözüm önerisi mahiyetindeki sistem, kabaca vatandaşların eylemlerinin artı veya eksi puanlandığı ve bu değerlendirme neticesinde bazı haklardan mahrum kalmalarına neden olan bir düzenleme. 'Büyük Veri' (Big Data) analizi sayesinde, kitlesel bir denetleme imkânı veren sistem, sosyal kurgu dizilerine taş çıkaracak hikâyelerin yaşanmasına neden olacak gibi görünüyor. Yazının başında değinilen 'tren bileti alamama' mevzusu, bir hayal ürünü değil. Çin'deki Ulusal Kalkınma ve Reform Komisyonu'nun Mart ayında yaptığı açıklamaya göre; şimdiye dek toplamda 9 milyon Çin Halk Cumhuriyeti vatandaşı 'düşük puan' nedeniyle uçak bileti almaktan men edildi bile! Bu kişilerin, vergilerini zamanında ödemeyen ya da evrakta sahtecilik yapan bireyler olduğu öne sürüldü. Ancak bunlar dışında, biletsiz yolculuk yapmak, yasaklı alanda sigara içmek gibi nispeten daha 'basit' kabahatleri işleyenler de benzer kısıtlamalara tabi tutulabiliyor.
Çin'deki Ulusal Kalkınma ve Reform Komisyonu'nun Mart ayında yaptığı açıklamaya göre, şimdiye dek toplamda 9 milyon Çin Halk Cumhuriyeti vatandaşı 'düşük puan' nedeniyle uçak bileti almaktan men edildi.
NİYE ÇİN?
Sistemin detaylarına geçmeden önce, böylesi bir sistemin neden Çin'de uygulandığını masaya yatırmak gerekiyor. Yaklaşık 70 sene önce ortaya çıkan ve bugün ABD'de kullanılan kredi notu sistemi FICO, vatandaşların finansal geçmişinin kayıt altında tutulmasını sağlıyor. Çin'in nüfusu 1 milyar 400 milyon'a yaklaşsa da, bu insanların sadece neredeyse yarısının finansal verisi Merkez Bankası'nda kayıtlı. Çünkü Çin Halk Cumhuriyeti vatandaşlarının büyük çoğunluğunun evi, otomobili ya da kredi kartı bulunmuyor. Merkez Bankası'nda kaydı bulunan 800 milyon kişinin de yalnızca 320 milyonunun geleneksel bir kredi geçmişi bulunuyor. Hal böyle olunca, kredi bilgisi eksikliği nedeniyle Çin Ticaret Bakanlığı'nın verilerine göre her yıl 425 milyar TL kayıp yaşanıyor. Tüm dünyada üretilen sahte ürünlerin yaklaşık %63'ünün Çin'de üretildiği, Çin'de yapılan ticari kontratların yarısına yakınının yerine getirilmediği göz önünde bulundurulduğunda kayıt dışı ekonominin ve zararların azaltılması da hedeflerden biri. Ancak, tüm bu ekonomik gerekçeler bir yana bırakıldığında, Çin Halk Cumhuriyeti vatandaşlarının gündelik hayatında bu sistemin ağır etkileri olacağı ve özel hayatın gizliliği meselesinin çokça tartışılacağı da aşikâr.
NASIL PUAN KAZANILIYOR?
Vatandaş puanı sistemine katılmak, şu anda zorunlu değil ancak 2020'de tüm vatandaşlar mecburi olarak sisteme dahil olacak. 'Sosyal İtibar Notu' değerlendirmesinin yapılabilmesi için, günümüzde veri sağlayıcıların başında Alibaba Group'a bağlı Sesame Credit geliyor. Alibaba, 400 milyon kullanıcısıyla dünyanın en büyük e-ticaret platformu. Haliyle, ellerinde inanılmaz bir veri var. Kullanıcıların alışveriş geçmişleri sayesinde, özel hayatlarına dair en mahrem bilgilerin elde edilmesi mümkün. Ayrıca AliPay platformundaki veriler sayesinde, restoran harcamaları, sinema filmi tercihleri, hangi istikamette taksi kullandıkları, para transferleri ve hatta doğum kontrolü yapıp yapmadıkları bile tespit edilebiliyor. Sesame Credit, kullanıcıları 350 ila 950 puan arasında değerlendiriyor. En önemli veri, yazının başında da ifade edildiği gibi, faturaların, kredi borçlarının ya da taksitlerinin ödemeleriyle ilgili finansal geçmiş bilgileri. Telefon numarası ve adres gibi iletişim bilgileri dışında, en dikkat çekici bölüm, 'Davranışlar ve Tercihler' başlığı. Amiyane tabirle, burada dananın kuyruğu kopuyor.
Sesame Credit'in Teknoloji Müdürü Li Yingyun, sistemin işleyişi açısından ilginç bilgiler veriyor. "Günde 10 saat oyun oynayan birisini avare olarak nitelendiriyoruz." diyen Yingyun, düzenli olarak bebek bezi satın alan bir vatandaşı ise, 'sorumlu ebeveyn' olarak tanımlıyor. 'Kişiler arası iletişim' başlığı da sistem tarafından önemseniyor. Alibaba, sosyal medyada negatif veya muhalif yorumların, puan düşürmediğini öne sürse de, arkadaş listesinde bulunan kişilerin yorumlarının dahi, kişinin puanını etkilediği iddia ediliyor. Yani Tiananmen Meydanı'yla ilgili 'rahatsız edici' bir yorum yapan arkadaşınız, sizin de kaderinizle oynayabilir.
Sesame Credit, kullanıcıları 350 ila 950 puan arasında değerlendiriyor. En önemli veri, yazının başında da ifade edildiği gibi, faturaların, kredi borçlarının ya da taksitlerinin ödemeleriyle ilgili finansal geçmiş bilgileri.
İYİ BİR VATANDAŞ OL, SEN DE KAZAN!
Vatandaş puanı sisteminin karanlık tarafına geçmeden önce, sistemi albenili kılmak için ortaya atılan küçük avantajlara bir parantez açalım. Çünkü şu an deneme aşamasında olan sisteme, gönüllü olarak dahil olan milyonlarca Çinli var. Bu insanlar, neden bile isteye kişisel verilerinin devlet tarafından takip edilmesini istiyor? Gönüllü olmalarının, birçok sebebi var. Bunlardan en önemlisi, farklı alanlarda imtiyaz kazanma arzusu. Baihe, Çin'in en büyük tanışma / eş bulma sitesi. 2005 yılında kurulan Baihe, kullanıcı verilerini sağlamak için Alibaba'nın Sesame Credit isimli not sistemini kullanıyor. Sesame Credit'teki vatandaşlık puanı yüksek olan bireyler, Baihe'de eş bulma konusunda birçok avantaja sahip oluyor. Sesame Puanı ne kadar yüksek olursa, karşı cins sevgili adayının o kadar güvenilir, düzgün biri olduğunu düşünüyor. Öyle ki, Çin'in en büyük sosyal ağı Weibo, kullanıcılarına vatandaşlık puanlarını profillerinde sergileme imkânı tanır tanımaz, kısa süre içinde 100 bin kişi bu özelliği kullandı ve puanlarını açıkça yayımladı.
Vatandaşlık puanı yüksek olan bireyler, online eş bulma sitesi Baihe'de birçok avantaja sahip oluyor. Puan ne kadar yüksek olursa, karşı cins sevgili adayının o kadar güvenilir, düzgün biri olduğunu düşünüyor.
Vatandaşlık puanı, sadece sevgili bulmaya yaramıyor. Daha 'elle tutulur' imtiyazlar da sağlıyor. 600 puana ulaşan Çinliler, Alibaba sitelerinde kullanabilecekleri 3.000 TL değerinde krediye sahip oluyor. 650 puan toplayanlar, araç kiralarken depozito ödemekten kurtuluyor. Ayrıca, otel rezervasyonlarında öncelik kazanıyorlar. 700 puanı geçen vatandaşlar, Singapur'a seyahat ederken herhangi bir belge göstermek zorunda kalmıyor. 750'yi geçenler ise, Schengen vizesi başvurusunda, öncelik kazanıyor. BBC'nin Pekin'de konuyla ilgili yaptığı mülakatlarda aldığı cevaplar bir hayli ilginç. Refah seviyesi yüksek bir muhitte, genç bir kadın sistemle ilgili olarak "Bence çok güzel. Dün akşam otel rezervasyonu yapacaktık ve depozito ödemek zorunda kalmadık." diye konuşuyor. Teknoloji ve finans konusunda yazılar yazan blogger Wen Quan ise, "Sistem olmayınca, dolandırıcılar farklı bölgelerde aynı suçu defalarca işleyebiliyor. Not sistemi, herkesin geçmişini kaydedecek. Daha iyi ve adil bir toplum olacağız." diyerek sistemi övüyor.
650 puan toplayanlar, araç kiralarken depozito ödemekten kurtuluyor. Ayrıca, otel rezervasyonlarında öncelik kazanıyorlar. 700 puanı geçen vatandaşlar, Singapur'a seyahat ederken herhangi bir belge göstermek zorunda kalmıyor. 750'yi geçenler ise, Schengen vizesi başvurusunda, öncelik kazanıyorlar.
PUAN DÜŞER, DÜŞER DÜŞER AĞLARIM
Sistemden fayda sağlayanlar, güzellemelere doyamasa da, hepimiz insanız, hepimiz hata yaparız. Hatasız kul olmaz. İnsan, vergi borcunu da zamanında ödeyemeyebilir, başka kusurları olabilir. Vatandaşlık puanı sisteminde, bir kere düşmeyegörün! Sistemi şirin göstermek için göz boyayan avantajlardan bahsedilirken, işin karanlık ve korkutucu tarafı görmezden geliniyor. Bu karanlık örneklerden bazıları henüz uygulamaya koyulmasa da, tasarı aşamasında bulunması bile insanı ürkütüyor. Dezenformasyon paylaşımında bulunanlar veya bilgisayar oyunlarına belli bir meblağdan fazla harcayanlar için internet hızının düşürülmesi veya bağlantının kısıtlanması gibi acımasız cezalar öngörülüyor. Puanı düşük vatandaşların çocuklarının, bazı okullara kaydedilmemesi de, ebeveynin 'cezasını' çocuğa yükleyen tuhaf bir uygulama. İtibarsızlaştırılmış bireylerin, iş hayatında nasıl tutunacağı, belli işlere başvurmalarının dahi engellenip engellenmeyeceği, büyük soru işaretleri. Yüksek puan alan vatandaşlar, en iyi otellerde rezervasyon önceliğine sahipken, bazı suçlardan hüküm giymiş vatandaşların bazı otellere 'girememesi', bir diğer sert uygulama. İşi bir adım öteye götürüp, insanların 'kötü vatandaş' olarak alenen ifşa edileceği de söyleniyor. Hatta şirketlerin kullanımına açılmış bazı 'kara listelerin' şimdiden oluşturulduğu iddia ediliyor.
Dezenformasyon paylaşımında bulunanlar veya bilgisayar oyunlarına belli bir meblağdan fazla harcayanlar için İnternet hızının düşürülmesi veya bağlantının kısıtlanması gibi acımasız cezalar öngörülüyor. Puanı düşük vatandaşların çocuklarının, bazı okullara kaydedilmemesi de, ebeveynin 'cezasını' çocuğa yükleyen tuhaf bir uygulama.
HÜKÜMLER VE KOŞULLAR
İnternette hangi siteye üye olursanız olun, hangi hizmetten faydalanırsanız faydalanın, cep telefonunuzla hangi uygulamaya erişmek isterseniz isteyin, şu ifadeye rastlamışsınızdır: 'Terms and Agreements'. Türkçe'ye 'Hükümler ve Koşullar' şeklinde çevirebileceğimiz bu ifade, aslında o hizmeti alırken özel bilgilerinizi nasıl kendi ellerinizle teslim ettiğinizin de bir vesikasıdır. Çin'de pilot uygulamayla başlatılan vatandaşlık puanlama sisteminin, en sağlam direğini oluşturan verilerin elde edilmesi meselesi, işte bu hükümler ve koşullar sayesinde, yani Sesame Credit ve benzeri kurumlar sayesinde gerçekleşiyor. 2013 yılında gerçekleştirilen 'Terms and Conditions May Apply' isimli belgesel, konuyla ilgilenenlerin dikkatini çekebilir. Aslında hepimiz İnternette bize özel içeriklerin, bize özel hizmetlerin, kişiselleştirilmiş bir internet deneyiminin peşindeyiz. Bunun için kişisel verilerimizin kullanılmasını gönüllü olarak kabul ediyoruz. Ancak günün birinde, bu veriler hele ki devlet eliyle ve suistimal edilmeye açık bir yorumlamayla kullanılırsa o zaman puanımız kaç olursa olsun, oyunun kaybedeni olacağımız kesin.
